مبانی فرم و فضا در معماری ایرانی اسلامی همان اصول هنری و قوانین فرم و فضا است که ما آن را به عنوان مبانی نظری این معماری می شناسیم که استفاده از نقاط ، خطوط ، صفحات و در آخر یعنی در فرم، خود را در قامت ابنیه سنتی ، مساجد ، مدارس ، کاروانسراها ، باغ ایرانی و … دیده است.

تمام این بناها در درون خود قوانینی از جنس هنر و نگاهی متفاوت به فرم و فضا را فارغ از دنیای معماری زمانه خودش داشته است و خود را منطبق بر اندیشه درهم تنیده شده با فرم و فضا به نمایش گذاشته است. 

دیاگرام هایی از جنس تفکر و نگاه هنرمندانه به فرم و فضا در این معماری ما را بر آن داشت تا دوره ای را برای شناسایی اصول، قوانین و بنیان های معماری ایرانی اسلامی برگزار کنیم. 

این دوره آموزش تمرکز خود را بر ساختن دانش فرم و فضا در معماری ایرانی اسلامی قرار داده است. این دوره ریشه های حضور در این معماری را روشن می کند و وارد شدن به این ریشه ها و بهره بردن از آن را به ما می آموزد.

در قدم اول کسب دانش مبانی فرم و فضا در معماری ایرانی اسلامی می آموزیم  نقطه ، خط و صفحه خود را در نحوه ترسیم – طراحی و اجرای طاق ها ، چفدها و گنبد ها دیده است و شاید راه شناخت جهان معماران سرزمین ما درس طاق شناسی – چفدشناسی و گنبد شناسی باشد.

قدم دوم را سلسله مراتب ورودی این معماری است که درس پیوند فرم و فضا را در اولین قدم برخورد با فرم به ما نمایش داده است، خواه ورودی مسجد باشد یا مدرسه ، ورودی کاروانسرا یا بازار ، ورودی باغ ایرانی یا ابنیه سنتی فرقی ندارد تمام سخن ها را به زبان معماری در سلسله مراتب ورودی خود جای داده است. 

لحظه لحظه برخورد انسان با فرم ساخته شده گویی برنامه ریزی برای انتقال معنا و مفهوم حضور در درون و آماده ی درک احساس جهان درون شدن است ، جهان بیرونی را رها کن و به جهان درون خوش آمدید این پیام سلسله مراتب ورودی در معماری ایرانی اسلامی است. به طور مثال در باغ ایرانی شکوه و جلال و حضور در جهان درونی متفاوت هر سه خود را در سلسله مراتب ورودی به نمایش گذاشته است.

گویی برای معماران تاریخ معماری ایرانی اسلامی ، سلسله مراتب ورودی ، اولین نقطه برای برخورد اندیشه های عرفانی با مفاهیم فرم و فضا بوده است، تا در همان قدم های اولیه برداشته شده به سمت بنا فرد بداند از ” کجا آمده است و به کجا می رود”. این نقطه قوت زیبایی شناسی معماری ایرانی اسلامی است که تمام تمدن یونان و روم باستان و معماری قرون وسطی در آن به شدت ضعیف بودند و فرد را با کمترین تأملی به فرم اصلی هدایت می کردند. 

مبانی فرم و فضا در معماری ایرانی اسلامی در بعد پنهان خود اقلیم را در خود پیوند داده و این در هم آمیختگی اقلیم و فرم، قوانینی از جنس آب باد و خاک را به ارث گذاشته است. درسی که معماران مدرنیسم هرگز به فراگیری آن تن ندادند و معماران امروز هم از آن غافل هستند. حفظ اصول و قوانین فرم و فضا با احترام به اقلیم کاری بس دشوار است که فقط از دست معماران نامی این سرزمین ساخته بود.

آشکار شدن ذات معماری ایرانی اسلامی را در پلان های این معماری درک خواهید کرد جایی که پلان های از جنس چهارصفه که عمیقاً درونگرایی این پلان ها فرد را از حضور در جهان بیرون بی نیاز می کرد ، هماهنگی فرم و فضا و استعداد خاص معماران ایرانی در نمایش این هماهنگی ها خود را در پلان های قانون شده ای به نمایش گذاشته است که گویی “پویایی و حرکت در جهان درونی ” سخاوتمندانه به مخاطبان عرضه شده است

آن هم قبل از اینکه جهان، معماران پست مدرنیسم امروز را در کلمه ” پویایی ” بشناسد، این معماران ایرانی اسلامی بودند که برای این کلمه قوانینی از جنس معماری وضع کرده بودند. 

قدم بعدی برای درک مبانی فرم و فضا در معماری ایرانی اسلامی قطعاً بررسی فرم و فضا در مساجد و مدارس این معماری است. شاید ندانیم که نمای مسجد و مدرسه در این معماری متفاوت است. بررسی 40 نمونه مسجد مدرسه با نظارت بر پلان ، مقطع ، نوع جانمایی ها و مقیاس های این دو بنا و ورودی های آن دو درهایی را برای درک بهتر شناخت این معماری به روی ما باز کرد.

اوج این معماری جایی است که فرم و فضا را دو دستی به معماران آن روز ها دادند تا بدون کوچکترین دغدغه ای نهایت نبوغ خود را بکار گیرند و نامی به نام ” باغ ایرانی با معماران نامی “ را برای ما به یادگار بگذارند.  راز درون طراحی این باغ ها جایی بود که ساحت اندیشه عرفانی یعنی ” حضور ، حرکت و جاودانگی ” خود را ادغام شده در باغ ایرانی می دید و در هم آمیختگی عارفانه فرم و فضا ، نمایشی از قدرت تبدیل محتوای اندیشه ایرانی اسلامی را به فرم و فضا توسط معماران این معماری اثبات کرده است. 

چیزی بیش از 1 سال تدریس این دوره از من زمان گرفت و بیش از 600 منبع معماری ایرانی اسلامی را در آن وارد کردم تا امروز دانشی از جنس مبانی نظری در معماری ایرانی اسلامی را در اختیار داشته باشیم.

 این دوره شامل بیش از 20 ساعت تدریس ویدیویی به همراه جزوه آموزشی تمام مفاهیم این معماری را تحلیل و ریشه یابی کرده است و با برگزاری کارگاه اسکیس در خلال تدریس، ادراک این مفاهیم را در عمل و طراحی بر اساس این قوانین را ساده تر کرده است.

مدرس: احسان اسکندری ( امرآل)