توضیحات

معماری زاها حدید و اندیشه هانا آرنت

معماری زاها حدید در زمان حیاتش به شدت مورد انتقاد همکاران و جامعه معماری زمان خود بود و به غیر از عده ای اندک که معنای فرم او را درک می کردند تقریبا بدون استثنا بقیه هنرمندان او را متهم به فرم گرایی می کردند و نمی توانستند عمق مفاهیم و معانی فرم او را درک کنند، گرچه اگر جمله برنارد چومی در سال 2016 مبنی بر کاهش دستاورد های زاها حدید با تنها ستایش فرم های منحنی او نبود، امروز هم بر او می تاختند و او را در تقلیلی ناعادلانه “فرمالیستی بی رحم” می نامیدند.

فارغ از دعوای معماران برای فرمالیستی بودن یا نبودن معماری زاها حدید، دعوایی در فلسفه بر سر اندیشه های هانا آرنت نیز وجود دارد، خیلی ها او را در تک جمله ژولیو کریستوآیی خلاصه می کنند ” زندگی یک روایت است” . این که چقدر این جمله صحیح است مورد بحث ما در این دوره نیست بلکه عمق اندیشه آرنتی برای ایجاد پویایی در جهان بشری مورد توجه ماست چرا که به اعتقاد ما زاها حدید بر کتاب وضع بشر هانا آرنت آنچنان مسلط بود که حتی در کنفرانس ها و مقالات و سخنان خود از اندیشه آرنتی ذهن خود دفاع می کرد! تمام روایت گری های هانا آرنتی در “کیستی آدمی” نهفته است که در شبکه تو در تویی از روابط در جهان بشری حضور دارد. حضور دارد یعنی قابلیت ظاهر شدن یا همان من آمده ام تا سخنی نو و کرداری را از نو خلق کنم، خالق یک درون که در اعماق وجود من نهفته است که بیدار کردن آن نیازمند شجاعت و جسارت است. زندگی که در آن شجاعت و جسارت تزریق شود آدمی را از زندگی در فضای زحمت (labor)، عرق ریختنی برای نان و زنده بودن با تمام قداستی که در حس زنده بودن و زندگی کردن است، بیرون می آورد. قداست زحمت از آن روست که نوع بشر و بشریت تضمین بقا می یابد، نانی به سفره آمده تا زیستن ادامه یابد و تولید مثل بشر تضمین. تمام بحث زندگی برای آرنت از این جا شروع می شود که این پایان نیست! او بر مارکس می تازد، او استخوان های توتالیتاریسم را خورد می کند تا در اندیشه اش، زندگی را معنا دهد و نه ادامه صرف! آدمی فقط برای زیستن نیامده است، زیستنِ زیستن را تغییر دادن، هدف، زندگی آدمیان است که با هم اند ولی متمایزند. حیوان زحمتکش، انسانی است که زحمت می­کشد تا زنده بماند، زندگی کند و در بقای نوع بشر سهیم باشد اما تفاوت زندگی آدمی و حیوانی برای هانا، فصل کار (work) را در کتاب وضع بشر او ساخته است. چرا که اگر کار نباشد، کنده شدن آدمی از فضای زحمت بسیار دشوار است. کار، کار است، کار کردنی است از جنس ادغام تلاش، تصور و ایده برای ساختن شیء! این ساختن اشیاء جهان­ساز است که هانا آن را جهان اشیا بشری می نامد. قابلیت ساختن قلمرو انسانی در دل طبیعت یا قلمرو خدایی! طبیعت ثمرده است، کشاورز بذرش را گندم کرده است، نانوا گندم را نان. نان یک محصول آدمی است اما فقط نان برای امروز است یعنی نان برای ادامه داشتن در زندگی بشری هر روز باید تولید شود. نجار ماده خام طبیعت چون چوب را از دست طبیعت در می آورد با تصور و ایده یا الگو، میز و تختی می سازد، کلمه “ماندگاری” زاده می شود. میز حضوری در جهان بشری می یابد که ممکن است از حیات خالق­اش یا استفاده­کنندگانش بیشتر باشد. کلمه ماندگاری تفاوت کار نجار و زحمت نانوا را می­سازد چرا که یکی خود جهان­ساز است و دیگری خود نیازمند باز تولید برای حضور است. بر خلاف دوستان اندیشمندم من هانا آرنت را عاشق فضای کار می­دانم جایی که فیلسوفان حیات ذهن را به ماندگار شدنشان دعوت می­کند. او عامدانه در فصل کار، فیلسوفان را به تبدیل اندیشه هایشان به شیء یا اشیاء ترغیب می­کند حال این شیء سازی کتاب باشد یا شعر یا موسیقی یا هنر و معماری! به نظر هانا ساختن مقدس­تر از زحمت است چرا که این قابلیت را دارد که آدمی را در حوزه زندگی نظری یا در حوزه عمل ( action ) از خطر فراموشی دور کند، نه تنها جهان اشیاء بشری را معنا می دهد، خود حضوری مستقل در جهان اشیاء بشری را می طلبد.

گرچه در این کتاب اندیشه های هانا آرنت را در کتاب وضع بشر او مورد بحث قرار دادیم اما یادمان باشد کتاب حیات ذهن او هرگز از تیررس زاها حدید دور نماند. در فصل عمل ( action ) کتاب هانا، حضور آدمی در دل آدمیان هدف است. گرچه سوبژکتیویته سخن گوی ژولیا کریستوآ تحت تاثیر آرنت است اما سخن و کردار در نگاه هانا ، اوجی دارد از جنس ظهورکه می تواند داستان ها بسازد و آدمیان را به روایت گری از هویت یا کیستی فردی ظاهر شده در جمع وا دارد.

در مقدمه کافی است بدانید که زاها حدید ( و معماری زاها حدید ) دختری است که مادر اندیشه ­اش هانا آرنت نام دارد. هانای مادر و زاهای دختر، درس آموز نوع زندگی بشری در شبکه ای از آدمیان شده اند که تولد یا زادگی او، همان نو آمده است که می ­تواند سخنی نو و کرداری سترگ داشته باشد و روزی از میان میرود. چیستی رفتنی است اما کیستی ماندنی است! کیستی همان ماندگاری است که روایت شده است. این کتاب گرچه تقدیم معماران شده است اما برای فیلسوفان ، شاعران ، هنرمندان و هر آدمی از جنس خارج شده از زحمت، آموزنده است چرا که اندیشه اش هانایی، تبدیلش زاحایی و روایتش امرالی است! همیشه معماری برای فلسفه حکم انسان ساز و تئوری ساز بوده است، شاید برنارد چومی شجاعتی از جنس فلسفه داشت که دربِ خودروی خود را باز کرد تا دریدا را درس جهان سازی بدهد بر مبنای اندیشه دریدایی اما این موضوع قدمتی به درازای تاریخ بشریت دارد که همیشه پنهان بوده است!

حضور یافتن در فرم ها و معماری زاها حدید، انسان سازی از جنس اندیشه هانا آرنتی را، هم خلق میکند و هم روایت میکند، به من و شما می آموزد فرم معماری، معنا دارد، فرم تابع معنا است و فقط زمانی که تابع معنا شد در تاریخ ثبت شد.